Kur harrojmë të jemi Njerëz: Dhuna ndaj më të dobëtëve është dhunë ndaj Vetvetes

/ Nga: Prof. Dr. Xhavit Lipaj, Zvicër/

(Special për SAM24.info)

 Përshkrim

Artikulli “Kur harrojmë të jemi Njerëz” i Prof. Dr. Xhavit Lipaj është një thirrje e fuqishme ndërgjegjësimi kundër dhunës së heshtur dhe të normalizuar ndaj personave me nevoja të veçanta dhe me demencë në shoqërinë shqiptare. Duke u bazuar në një analizë ndërdisiplinore – etike, juridike, psikologjike dhe sociologjike – autori e paraqet këtë fenomen jo vetëm si mungesë trajtimi profesional, por si krizë të thellë të humanizmit. Artikulli zbulon format e padukshme të dhunës, stigmatizimin, përjashtimin dhe indiferencën, duke vënë theksin te dështimi institucional dhe kulturor për t’i mbrojtur më të dobëtit. Me një gjuhë të fuqishme dhe zemërthyerje filozofike, Lipaj bën apel për një revolucion moral përmes kujdesit, respektit dhe dashurisë së pakushtëzuar – duke e vënë dinjitetin njerëzor në qendër të ekzistencës shoqërore.

Abstrakt:

Në shoqërinë shqiptare, dhuna ndaj personave me nevoja të veçanta dhe me demencë nuk është vetëm pasojë e mungesës së edukimit apo trajnimit profesional, por është reflektim i një krize më të thellë: krizës së humanizmit kolektiv. Kjo dhunë shfaqet në forma të ndryshme – nga mosrespektimi i dinjitetit të tyre e deri te përjashtimi social, institucionalizimi pa dashuri, neglizhenca sistematike dhe, në rastet më ekstreme, aktet e drejtpërdrejta të dhunës fizike dhe psikologjike. Ata që janë më të pambrojtur, më të ndjeshëm dhe shpesh më të pafajshëm, bëhen viktima të një shoqërie që ka harruar të ndjejë, të kuptojë dhe të kujdeset.

Ky artikull ndërton një analizë ndërdisiplinore të fenomenit, duke e shqyrtuar atë nga perspektiva etike, juridike, psikologjike dhe sociologjike. Ai sfidon heshtjen, normalizimin dhe indiferencën që e bëjnë këtë fenomen edhe më të rrezikshëm, duke e paraqitur si një formë kolektive të dështimit moral dhe institucional.

Në thelb, ky studim nuk flet vetëm për viktimat – ai është një pasqyrë që e detyron shoqërinë të shohë veten. Kur rrahim një person me autizëm, harrojmë që ai është pasqyrë e njeriut të pastër. Kur përçmojmë një grua me demencë, harrojmë që ajo është nënë, motër, jetë. Dhe kur heshtim përballë këtyre padrejtësive, ne bëhemi bashkëfajtorë në një akt të shëmtuar kolektiv: harrojmë të jemi njerëz.

Artikulli përfundon me një apel të qartë dhe të drejtpërdrejtë për ndërgjegjësim shoqëror, ndryshim politikash dhe ndërtim të një etike të re – ku dashuria, kujdesi dhe dinjiteti nuk janë më përjashtime, por norma themelore të ekzistencës sonë kolektive.

 

1. Hyrje: Kush i mbron më të dobëtit?

Maturia e një shoqërie nuk matet me arritjet teknologjike, rritjen ekonomike apo zhvillimin e infrastrukturës – ajo matet me mënyrën se si ajo i trajton më të dobëtit, më të pambrojturit dhe më të heshturit ndër ne. Ky është një standard moral universal, i pohuar ndër shekuj nga filozofë, sociologë dhe institucione ndërkombëtare. Mahatma Gandhi thoshte: “Madhështia e një kombi dhe progresi i tij moral mund të gjykohen nga mënyra se si ai i trajton kafshët.” Ne mund të shkojmë edhe më tej: progresi moral matet me mënyrën se si një shoqëri i trajton njerëzit që nuk mund të mbrojnë veten – të moshuarit, të sëmurët, ata me nevoja të veçanta, dhe personat me demencë.

Në realitetin shqiptar, kjo kategori njerëzish është shpesh e padukshme. Në vend që të jetë nën mbrojtjen e dashurisë kolektive, ajo jeton në margjinat e vëmendjes institucionale dhe shoqërore. Në Shqipëri, Kosovë dhe në mbarë trojet shqiptare, individët me aftësi të kufizuara dhe ata që jetojnë me çrregullime neurodegjenerative si demenca, janë viktima të një trinomie të rrezikshme: stigmatizim, përjashtim dhe dhunë.

Stigmatizimi ndodh që në fëmijëri. Fëmijët me autizëm, me sindromën Down apo me çrregullime të tjera zhvillimore, përjashtohen nga grupi dhe shpesh nuk përfshihen në shkolla të rregullta për shkak të mungesës së infrastrukturës dhe trajtimit pedagogjik gjithëpërfshirës. Një raport i UNICEF (2021) tregon se në Ballkan, përfshirë Shqipërinë dhe Kosovën, pjesëmarrja e fëmijëve me aftësi të kufizuara në arsim mbetet shumë më e ulët se mesatarja e rajonit, dhe rreth 60% prej tyre përjetojnë një ose më shumë forma të dhunës.

Për të moshuarit me demencë, situata është po aq shqetësuese. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (WHO, 2021), në vendet me të ardhura të mesme dhe të ulëta, përfshirë Shqipërinë, 85% e personave me demencë nuk marrin kujdes të strukturuar. Në mungesë të institucioneve cilësore dhe politikave sociale, barrën e mbart familja, e cila shpesh është e paarsimuar në fushën e kujdesit dhe, si pasojë, e paaftë për të përballuar sfidat e sëmundjes. Nga kjo rrjedhin tensione, neglizhencë dhe në raste të shumta, dhunë.

Por, dhuna ndaj më të dobëtëve nuk është vetëm problem individual apo familjar – ajo është simptomë e një shoqërie që ka dështuar të ndërtojë ndjeshmëri kolektive. Kur institucionet heshtin, kur politika sociale mungon, dhe kur edukimi qytetar nuk përfshin vlerat e dinjitetit njerëzor, krijohen kushtet që dhuna të mos ndëshkohet, por të normalizohet. Kjo përbën jo vetëm shkelje të të drejtave të njeriut, por është një mëkat moral dhe shoqëror, i cili ndikon në ndërgjegjen kolektive.

Konventa e OKB-së për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara (CRPD, 2006), të cilën Shqipëria dhe Kosova e kanë ratifikuar, e ndalon qartazi çdo formë diskriminimi dhe dhune ndaj personave me aftësi të kufizuara dhe kërkon përfshirje të plotë në të gjitha aspektet e jetës shoqërore. Por, siç thekson edhe Komiteti për të Drejtat e Njeriut i OKB-së (2023), zbatimi në nivel praktik mbetet një sfidë e madhe, veçanërisht në vendet ku kultura patriarkale, varfëria dhe mungesa e ndërgjegjësimit bashkëveprojnë.

Kështu, pyetja “Kush i mbron më të dobëtit?” nuk është vetëm retorike – ajo është një pyetje themelore për të matur drejtësinë e një shoqërie. Nëse ne nuk mund ta garantojmë dinjitetin për ata që nuk kanë zë, nuk jemi të denjë për asnjë civilizim tjetër.

2. Dhuna ndaj të pambrojturve: Format e padukshme

Kur flasim për dhunën ndaj njerëzve me nevoja të veçanta dhe atyre me demencë, imagjinata kolektive shpesh na çon drejt skenave të rënda fizike – plagë, lëndime, ose trajtime çnjerëzore. Por dhuna më e përhapur, më e rrezikshme dhe më pak e denoncuar është ajo që ndodh në mënyrë të heshtur, në mure të mbyllura, në zemra të ftohta – dhuna psikologjike, emocionale dhe strukturore.

Këto forma dhune janë të padukshme në pamje të parë, por të tmerrshme në pasoja. Ato nuk lënë gjurmë në trup, por krijojnë plagë të thella në shpirt dhe në identitetin njerëzor. Disa nga format më të zakonshme janë:

Ignorimi i të drejtave – Mosrespektimi i të drejtës për arsim, punësim, pjesëmarrje sociale dhe vetëvendosje është një dhunë e heshtur, por sistematike. Siç nënvizon raporti i Human Rights Watch (2020), shumë persona me aftësi të kufizuara në Evropën Lindore dhe Ballkan janë të përjashtuar nga çdo sistem vendimmarrës për jetën e tyre.

Përjashtimi nga proceset vendimmarrëse – Kur një person me demencë përjashtohet nga vendimet që kanë të bëjnë me jetën e tij, si vendbanimi, ushqimi apo kujdesi mjekësor, kjo përbën një dhunim të të drejtës themelore për të ruajtur dinjitetin personal. CRPD (2006) e thekson të drejtën e çdo personi për të ushtruar autonomi të plotë në vendimmarrje, pavarësisht gjendjes fizike apo kognitive.

Ironizimi, tallja dhe përçmimi – Këto forma përbëjnë dhunë simbolike që shkatërrojnë vetëvlerësimin e individit. Një shoqëri që tallet me të ndryshmit, në fakt tallet me veten, duke ndërtuar mure përkundër urave.

Izolimi në institucione pa dashuri – Izolimi nuk është vetëm fizik. Në shumë raste, institucionet kthehen në “depo të trupave” dhe jo në vende të jetës me kuptim. WHO (2017) ka raportuar se në vendet me mungesë trajnimi dhe mbikëqyrjeje, individët me demencë shpesh vendosen në institucione ku ata nuk trajtohen si njerëz, por si barrë administrative.

Neglizhenca e nevojave bazë – Mungesa e ushqimit të duhur, higjienës, veshjes së përshtatshme, komunikimit emocional dhe dashurisë është një formë e heshtur e dhunës që çon në vuajtje të thella, regres psikologjik dhe humbje të shpresës.

Për një person me demencë, i cili përjeton çorientim, frikë, konfuzion dhe ankth të vazhdueshëm, çdo britmë, çdo mungesë empatie, çdo fjalë që mohon ekzistencën e tij, është si një thikë që e godet sërish dhe sërish në një botë që tashmë është thyer. Studimet e Kitwood (1997) mbi personat me demencë theksojnë rëndësinë e kujdesit me dashuri dhe pranim, duke pohuar se “viktima e vërtetë e demencës nuk është vetëm truri, por identiteti njerëzor që shkatërrohet nga trajtimi jonjerëzor.”

Për një fëmijë me autizëm ose me sindromën Down, çdo përjashtim nga loja, çdo mosftesë në festë, çdo buzëqeshje ironike nga të rriturit, është një dhunë e heshtur që ia mohon vendin në botë. Shoqëria që nuk e njeh si të barabartë, në thelb i thotë: “Ti nuk je si ne. Ti nuk je.”

Në fakt, kjo është forma më e thellë e dhunës: të mohosh ekzistencën e tjetrit. Dhe kur e mohojmë ekzistencën e më të pambrojturve, ne nuk po zhdukim vetëm ata – po zhdukim gjithashtu njerëzoren brenda vetes sonë.

3. Shoqëria shqiptare dhe tabu-të e vjetra

Në thellësitë e shoqërisë shqiptare, ende jetojnë tabu të lashta që e lidhin ndryshimin, sëmundjen dhe paaftësinë me nocione të turpit, dënimit hyjnor dhe mallkimit familjar. Këto bindje nuk janë vetëm relikte të së kaluarës – ato janë plagë të hapura që vazhdojnë të formësojnë perceptimet dhe sjelljet ndaj njerëzve me nevoja të veçanta dhe atyre që vuajnë nga çrregullime si demenca.

Fjalë si “i prishur”, “i vonuar”, “i mangët”, “budalla” – janë më shumë se etiketime të pavenda. Ato janë armë të dhunës simbolike (Bourdieu, 1977) që në heshtje e zhveshin një individ nga identiteti i tij njerëzor. Ky gjuhëzim nuk është i pafajshëm: ai krijon barriera të padukshme që ndajnë “ne” dhe “ata”, të “plotët” dhe të “paplotët”, duke legjitimuar përjashtimin dhe shpërfilljen.

Në thelb, këto tabu lindin nga një kulturë ku “norma” është vlerë absolute dhe çdo devijim nga ajo perceptohet si kërcënim. Njeriu i ndryshëm nuk shihet si pasuri e mozaikut njerëzor, por si gabim që duhet fshehur, ndrequr ose, në rastin më të keq, zhdukur nga hapësira publike.

Shpeshherë, madje edhe në familje, fëmijët me çrregullime zhvillimore rriten në izolim emocional. Ata nuk dalin në publik, nuk përfshihen në aktivitete sociale dhe nuk përmenden me emër. Kjo “fshehje” është një formë e heshtur e mohimit të ekzistencës, që rrjedh jo vetëm nga frika, por nga turpi i indoktrinuar ndër breza.

Institucionet dhe roli i tyre në ruajtjen e status quo-së

Edhe institucionet që duhet të jenë mbrojtëse të dinjitetit dhe barazisë, shpesh kontribuojnë në ruajtjen e këtyre tabuve – përmes heshtjes ose mungesës së përfshirjes aktive.

Institucionet publike, në shumë raste, nuk ofrojnë shërbime gjithëpërfshirëse, nuk hartojnë politika të qarta për përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara dhe nuk zbatojnë ligjet ekzistuese. Ligji për përfshirjen sociale në Shqipëri, për shembull, mbetet kryesisht në letër (Raporti i Avokatit të Popullit, 2022), ndërkohë që në terren, njerëzit mbeten të papërfaqësuar dhe të pambrojtur.

Institucionet fetare, që dikur kishin rolin e qendrës morale të komunitetit, shpesh heshtin përballë dhunës dhe diskriminimit. Në vend që të ofrojnë mesazhe për dashuri pa kushte, ato rrallëherë përmendin në ligjërimin e tyre publik nevojën për respekt ndaj personave me çrregullime ose me aftësi ndryshe.

Sistemi arsimor, në të gjitha nivelet, është kryesisht homogjen. Librat e shkollës nuk ofrojnë përfaqësim të denjë të diversitetit njerëzor. Nxënësit nuk mësohen të njohin dhe të pranojnë tjetrin si të barabartë, dhe mësuesit nuk trajnohen për të njohur dhe mbështetur fëmijët me nevoja të veçanta.

Media, në vend që të jetë zëdhënëse e barazisë, shpesh e portretizon ndryshimin si “tragjedi njerëzore”, duke u fokusuar në vuajtjen ose “sakrificën” e prindërve, e jo në të drejtat e individëve. Kjo qasje, që në teori synon të nxjerrë empati, në praktikë e thellon ndarjen mes “normalitetit” dhe “devijimit”.

Kështu, kultura e turpit, e ndërtuar mbi strukturat e vjetra të besimeve, nderit dhe përjashtimit, nuk është thjesht një çështje folklorike. Ajo është një mekanizëm i brendësuar i dhunës shoqërore, që ruan status quo-në përmes heshtjes kolektive dhe normalizimit të padrejtësisë.

Ndaj, çdo shoqëri që aspiron të jetë e drejtë dhe e denjë, duhet të përballet me tabutë e saj. Jo duke i zhdukur me forcë, por duke i çarmatosur me dije, empati dhe një etikë të re shoqërore që vendos dinjitetin njerëzor mbi çdo paragjykim tradicional.

4. Roli i shtetit dhe mungesa e mbrojtjes ligjore

Mbrojtja ligjore është themeli mbi të cilin ndërtohet barazia shoqërore. Në teori, Shqipëria dhe Kosova kanë bërë hapa përpara në përfshirjen e të drejtave të personave me aftësi të kufizuara dhe me çrregullime kognitive në legjislacionin kombëtar. Të dyja shtetet kanë ratifikuar Konventën e Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara (CRPD, 2006) – një dokument ndërkombëtar që garanton mbrojtje gjithëpërfshirëse, respekt për dinjitetin dhe përfshirje të plotë në jetën shoqërore, ekonomike dhe politike.

Por ndërsa ligji ekziston, realiteti është ndryshe. Zbatimi i këtyre standardeve ndërkombëtare në terren është i pjesshëm, i fragmentuar dhe në shumë raste vetëm simbolik. Raportet e monitorimit nga organizata si Human Rights Watch, Mental Disability Advocacy Center (MDAC) dhe European Disability Forum kanë theksuar se, pavarësisht angazhimeve formale, shumë prej institucioneve të kujdesit në vendet e Ballkanit – përfshirë Shqipërinë dhe Kosovën – mbeten jashtë kontrollit efektiv të shtetit, si për nga cilësia e shërbimeve, ashtu edhe për nga mënyra se si respektohen të drejtat e banorëve.

Institucionet: mure që fshehin dhunën

Kush i kontrollon institucionet e kujdesit? Kush garanton që askush nuk po rrihet, nuk po poshtërohet, nuk po izolohet në mënyrë çnjerëzore pas dyerve të një shtëpie publike apo private? Këto janë pyetje që rrallë bëhen, dhe edhe më rrallë marrin përgjigje.

Në Shqipëri, për shembull, sipas raportit të Avokatit të Popullit (2021), nuk ekziston ende një mekanizëm i pavarur, aktiv dhe sistematik i monitorimit të kushteve në institucionet e kujdesit, përfshirë qendrat për të moshuarit, qendrat për personat me aftësi të kufizuara, si dhe strehimoret për viktimat e dhunës. Raste të izoluara të raportimeve për abuzime nuk janë ndjekur me masa të dukshme ligjore ose strukturore.

Në Kosovë, një raport i Ombudspersonit (2022) ka vënë në dukje se personat me çrregullime mendore që qëndrojnë në qendrat e mbyllura përballen me kushte të papërshtatshme, mungesë trajtimi të duhur dhe mungesë të qasjes në mekanizma ankimimi.

Në të dy shtetet, sistemi i drejtësisë rrallë merret me dhunën ndaj personave me nevoja të veçanta, për shkak të mungesës së denoncimeve, mungesës së aftësisë për të dëshmuar nga vetë viktimat dhe, mbi të gjitha, mungesës së vullnetit institucional për të marrë masa. Ligji ekziston, por pa vëzhgim aktiv, ndëshkim real dhe ndërhyrje të vazhdueshme, ai mbetet një dokument i mirëformuluar por pa fuqi.

Një shtet që nuk sheh, nuk dëgjon dhe nuk flet

Një nga aspektet më shqetësuese është mungesa e raportimit dhe transparencës. Nuk ka statistika të sakta për rastet e dhunës ndaj personave me demencë apo aftësi të kufizuara në institucionet shqiptare apo kosovare. Sistemet e mbledhjes së të dhënave janë joefikase, dhe në shumë raste, dhuna mbetet e padokumentuar sepse konsiderohet “e zakonshme”, “reaksion ndaj sjelljes problematike” apo “e justifikueshme në situata të vështira”.

Ky normalizim i dhunës, i kombinuar me mungesën e mbikëqyrjes, krijon një boshllëk etik dhe ligjor ku dhuna jo vetëm që ndodh – por edhe mbrohet nga struktura e heshtjes.

Nevojitet një kthesë radikale

Nëse shteti dëshiron të jetë garantues i të drejtave dhe jo thjesht firmëtar i traktateve, ai duhet:

• Të krijojë mekanizma të pavarur monitorimi me pjesëmarrje të organizatave të shoqërisë civile dhe vetë komunitetit të prekur.
• Të vendosë trajnime të detyrueshme për personelin që punon në institucione, me fokus në të drejtat e njeriut, kujdesin e ndjeshëm dhe ndërveprimin etik.
• Të forcojë legjislacionin penal për sanksionimin e çdo forme dhune, neglizhence ose trajtimi çnjerëzor ndaj personave të pambrojtur.
• Të zhvillojë fushata të gjera për ndërgjegjësim publik, me qëllim zhdukjen e kulturës së heshtjes dhe frikës.

Përndryshe, siç e theksonte Hannah Arendt, “kur dhuna bëhet e zakonshme dhe institucioni e sheh si të natyrshme, kemi hyrë në një formë të re të totalitarizmit të heshtur.”

Në këtë realitet, pyetja nuk është më vetëm kush i mbron më të dobëtit, por: A ekziston një shtet që ka guximin t’i shohë, t’i dëgjojë dhe t’i mbrojë?

5. Dhuna në familje: Heshtja e dhimbshme

Familja është instanca e parë ku njeriu mëson dashurinë, sigurinë dhe identitetin. Ajo është – në teorinë morale dhe ligjore – mbrojtësja më natyrale e individit të brishtë. Por kur kjo vatër kthehet në një hapësirë të tensionit, frikës dhe moskuptimit, njeriu i pambrojtur nuk ka më asnjë strehë ku të jetojë me dinjitet.

Në të gjithë trevat shqiptare, shumë njerëz me aftësi të kufizuara ose me demencë jetojnë në familje që nuk janë të përgatitura, as psikologjikisht, as emocionalisht, as ekonomikisht për të përballuar sfidat e kujdesit afatgjatë. Kjo mungesë përgatitjeje, e kombinuar me izolimin social dhe mungesën e mbështetjes shtetërore, krijon një mjedis të përkryer për lindjen e dhunës.

Dhuna nuk është gjithmonë nga ligësia – por gjithmonë është e dëmshme

Një nga gabimet më të zakonshme në narrativën publike është perceptimi se dhuna ndodh vetëm në familje “të këqija”. Në të vërtetë, shumë akte dhune ndodhin në familje që përndryshe janë funksionale, por që gjenden të pafuqishme për të përballuar presionin e vazhdueshëm të kujdesit. Një studim nga Alzheimer Europe (2020) thekson se stresi kronik i kujdestarëve joformalë (zakonisht anëtarë të familjes) është një nga faktorët kryesorë të dhunës emocionale, neglizhencës dhe, në disa raste, edhe të dhunës fizike ndaj personave me demencë.

Ky stres shfaqet në formën e shpërthimeve të papritura, tërheqjes emocionale, refuzimit të komunikimit ose fjalëve që plagosin më shumë se çdo akt fizik. Dhe më tragjikja është se viktimat nuk mund ta tregojnë – jo vetëm për shkak të paaftësisë për të komunikuar, por edhe për shkak të frikës, turpit ose ndjenjës së fajit që shpesh i është imponuar nga vetë kultura familjare.

Rrënjët e dhunës në mungesën e mbështetjes

Në një shoqëri ku sistemi i ndihmës sociale është i brishtë ose inekzistent, kujdesi për të sëmurët bie ekskluzivisht mbi supet e familjes – zakonisht grave, vajzave ose nënave. Kjo ngarkesë afatgjatë, pa pushim, pa ndihmë profesionale, pa lehtësim ekonomik apo psikologjik, çon në zhveshje të gradualshme të ndjeshmërisë. Njeriu kujdestar lodhet, mpaket emocionalisht, dhe – në një moment të dobësisë – shndërrohet nga mbrojtës në burim dhune.

Kjo është veçanërisht e vërtetë në komunitete rurale, ku shërbimet e specializuara për kujdesin e personave me aftësi të kufizuara ose demencë janë praktikisht të papranishme. Në raportin e UNDP për Ballkanin Perëndimor (2022), theksohet se mbi 70% e kujdesit për të sëmurët kronikë dhe të moshuarit në Shqipëri dhe Kosovë realizohet nga familjarë pa asnjë trajnim profesional.

Dhuna është dhunë – pavarësisht arsyes

Ndërsa është e rëndësishme të kuptojmë rrënjët e dhunës, nuk duhet kurrë të justifikojmë aktin vetë. Nuk ka asnjë rrethanë ku dhuna ndaj një njeriu të pambrojtur të bëhet e pranueshme. Nuk ka asnjë formë stresi që e bën të drejtë britmën mbi dikë që nuk kupton pse po qortohet. Nuk ka asnjë mungesë burimesh që e justifikon përçmimin ndaj dikujt që ka nevojë për përqafim.

Dhuna mbetet dhunë – dhe ajo është e dënueshme moralisht dhe ligjërisht. Por më shumë se dënim, ajo kërkon parandalim – nëpërmjet edukimit, krijimit të rrjeteve mbështetëse, dhe ndërtimit të një kulture që nuk e fsheh më këtë realitet, por e emërton dhe e trajton si plagë shoqërore që kërkon shërim.

Kur heshtja vret më shumë se fjala

Më tragjikja në këtë kontekst është heshtja. Heshtja e viktimës që nuk mund të flasë. Heshtja e fqinjit që nuk do të ndërhyjë. Heshtja e institucioneve që nuk duan të marrin përgjegjësi. Heshtja e shoqërisë që shikon dhe kalon përpara.

Por çdo herë që heshtim përballë një akti dhune ndaj një njeriu me nevoja të veçanta apo me demencë, ne bëhemi bashkëpunëtorë të dhunës, dëshmitarë të një krimi që ndodh në zemër të një shtëpie – aty ku duhej të ndodhte vetëm dashuria.

6. Kur kujdesi bëhet revolucion moral

Kujdesi ndaj më të pambrojturve nuk është vetëm një profesion, një rol social apo një përgjegjësi familjare. Ai është, mbi të gjitha, një akt i thellë etik dhe filozofik – një mënyrë për të ripërcaktuar çfarë do të thotë të jesh njeri në një botë ku fuqia, suksesi dhe produktiviteti janë bërë matësit kryesorë të vlerës njerëzore.

Në një shoqëri që i vlerëson njerëzit për atë që bëjnë, kujtesa është një pasuri e madhe. Por çfarë ndodh kur ajo humbet? Kur një njeri me demencë harron emrat, fytyrat, vendet – a humbet ai të drejtën për dashuri, respekt dhe përfshirje? Sigurisht që jo. Të kujdesesh për një person me demencë do të thotë të pranosh një të vërtetë thelbësore: dinjiteti njerëzor nuk buron nga ajo që njeriu “kujton” apo “jep”, por nga ajo që ai është – një qenie me shpirt.

Ky është një revolucion moral. Është një refuzim i modelit shoqëror që i sheh njerëzit përmes prizmit të “vlerës së tyre funksionale” dhe një afirmim i ideologjisë së kujdesit të pakushtëzuar – kujdes që nuk matet, nuk peshon dhe nuk shpërblehet gjithmonë, por që shëron, mbron dhe ndriçon njerëzoren.

Kujdesi si akt rezistence ndaj padrejtësisë së brendësuar

Të kujdesesh për një fëmijë me autizëm, për një të moshuar me Alzheimer, për një person me sindromën Down apo me paralizë cerebrale – është një akt që shkon përtej praktikës. Është akt kundërshtimi ndaj një bote që ka mësuar t’i shmangë, t’i fshehë, ose t’i harrojë ata që nuk përshtaten me modelin “normal”.

Ky kujdes nuk është vetëm ndihmë – është kundërkulturë. Është mënyra jonë për të ndaluar padrejtësinë që bëhet në heshtje. Është mënyra për t’i thënë shoqërisë: “Nuk pranojmë një botë ku njeriu matet me performancë, por duam një botë ku njeriu pranohet për qenien e tij.”

Në këtë kuptim, kujdesi bëhet një formë e rezistencës etike. Ai shemb hierarkitë e pashpallura të vlerës njerëzore. Ai thyen heshtjen që mban gjallë strukturat e përjashtimit. Ai i jep zë atyre që nuk flasin dot – përmes veprimit të heshtur, përkushtimit të përditshëm, dhe një dashurie që nuk kërkon mirënjohje.

Kujdesi si filozofi e re shoqërore

Nëse e pranojmë se mënyra si kujdesemi për më të pambrojturit është reflektim i vetëdijes sonë kolektive, atëherë duhet të kërkojmë një etike të re të kujdesit – një që nuk e sheh këtë akt si barrë, si “ndihmë për të dobëtit”, por si thelb të jetës njerëzore.

Kujdesi është një mësim për të gjithë: ai na mëson durimin, dhembshurinë, pranimin, devotshmërinë dhe vetëvlerësimin nëpërmjet dhënies. Në thelb, ai është filozofia më sublime e qenies – sepse përmes tij ne lidhemi me njëri-tjetrin në mënyrën më të thellë dhe më autentike.

Kujdesi ndaj tjetrit nuk është vetëm përfitim për tjetrin – ai është shëlbim për ne vetë. Në këtë akt, ne kthehemi në burim drite, në urë, në dorë që ngre, në sytë që shohin përtej etiketave.

Kujdesi, në formën e tij më të pastër, është një revolucion pa zhurmë, por me ndikim të thellë. Ai nuk kërkon pushtet – por ndryshon zemrat. Nuk marshon në sheshe – por përmbys botën brenda nesh. Dhe në këtë përmbysje që ndodh çdo ditë, në qetësinë e një dhome me dritë të zbehtë ku qëndron një njeri që harron – ndodh më e madhja nga të gjitha fitoret njerëzore: kujtesa e dashurisë, që nuk harrohet kurrë.

7. Thirrje për ndërgjegjësim dhe veprim

Ky artikull nuk është vetëm një analizë teorike, as një përshkrim pasiv i një realiteti të trishtë. Ai është një thirrje – një britmë e vetëdijes kolektive që nuk pranon më të heshtë përballë padrejtësisë.

Ai është një apel për veprim, për zgjim etik dhe për prishjen e status quo-së që mbron të fortët dhe harron më të brishtët.

Sepse dhuna ndodh kur të gjithë heshtin.

Për prindërit:

• Mos heshtni kur një mësues tall fëmijën tuaj. Mos e mbani turpin që nuk është i juaji. Fëmija juaj nuk është mallkim, por bekim. Mos lejoni që një sistem arsimor i verbër ta fshehë ndryshimin nën pretekstin e “normalitetit”.

Kujtoni: çdo fëmijë ka të drejtën të jetë i dukshëm, i dëgjuar dhe i pranuar.

Për profesionistët e kujdesit:

• Mos e pranoni dhunën si “reaksion të natyrshëm ndaj sjelljes së vështirë”. Mos e quani “përkujdesje” atë që është përçmim. Mos e ulni zërin kur kolegu e shikon njeriun me demencë si një “objekt pune”, jo si qenie njerëzore.

Ju jeni pasqyra e sistemit që duhet të mbrojë, jo të fshehë.

Për qytetarët:

• Mos e ulni shikimin kur shihni një të moshuar të nëpërkëmbur, një të ri me çrregullim të braktisur, një fëmijë që qesh ndryshe. Ngrini zërin në rrjete sociale, në kafe, në lagje. Thoni: “Mjaft!”

Nuk ka asnjë veprim më fisnik se ta mbrosh atë që nuk mund të mbrohet vetë.

Për shtetin:

• Mos firmosni ligje që nuk i zbatoni. Mos bëni plane në PowerPoint ndërsa nëpër institucione ndodhin plagë të heshtura. Investoni në edukim, në kujdes, në mbikëqyrje, në trajnime. Llogaritni njerëzit si qëllim, jo si kosto.

Një shtet që nuk i mbron më të dobëtit, nuk ka të ardhme morale.

Për Kishat, Xhamitë dhe çdo institucion etik:

• Predikoni dashurinë pa kushte, jo përçmimin me dogmë. Hapni dyert për ata që jeta i ka mbyllur në heshtje. Flisni për dinjitetin, jo për turpin. Sepse Zoti nuk banon në tempullin që përjashton, por në zemrën që pranon.

Dhe për të gjithë ne:

• Mos e pranojmë më këtë realitet si “fat”. Le të mos jemi më spektatorë të një tragjedie që mund ta ndalim.
• Të mos mjaftohemi me lot pas kamerës, por të ngrihemi në veprim para se dhuna të bëhet ligj i heshtur.

Sepse në fund, nuk do të na gjykojnë për sa e mirë ishte fjalimi ynë, por për sa të mbrojtur u ndjenë ata që ishin më të pambrojturit mes nesh

 

8. Përfundim: T’i duam, Jo t’i Dënojmë

Njerëzit me nevoja të veçanta dhe me demencë nuk janë barrë, as mallkim, as gabim natyror. Ata janë pasqyrë e ndritshme e brishtësisë njerëzore, një kujtesë e gjallë se kush jemi – dhe kush mund të bëhemi. Në sy të tyre, në buzëqeshjet e paarsyeshme, në duart që dridhen e në heshtjet e thella, shohim atë që ne fshehim me kujdes: nevojën për dashuri të pakushtëzuar.

Kur shikojmë dikë me demencë që përhumbet në kohë, duhet të kujtojmë se edhe ne, herët a vonë, do të përhumbemi në fragmente kujtese. Dhe kur një fëmijë me sindromën Down nuk përfshihet në lojë, duhet të kuptojmë se është shoqëria jonë ajo që po humb njerëzoren, jo ai që nuk përshtatet me “rregullat”.

Të mos i duam ata për atë që mund të bëjnë, por për atë që janë – kjo është prova më e lartë e civilizimit. T’i duam, jo t’i dënojmë – kjo është ajo që na bën njerëz.

Dhuna ndaj tyre nuk është vetëm një shkelje individuale – ajo është krim ndaj ndërgjegjes sonë kolektive. Sa herë që mbyllim sytë, sa herë që kalojmë pranë pa u ndalur, sa herë që heshtim përballë dhimbjes së tyre, ne bëhemi pjesë e asaj që shkatërron më të bukurën brenda nesh: ndjeshmërinë.

Ka ardhur koha që të mos kërkojmë më justifikime, por drejtësi. Jo më heshtje, por zë. Jo më përjashtim, por përqafim. Sepse nuk ka shoqëri të drejtë pa barazi të ndjeshmërisë. Nuk ka shtet të drejtë pa mbrojtjen e të pambrojturve. Nuk ka dashuri të vërtetë pa pranimin e tjetrit – ashtu siç është.

Koha nuk pret. Çdo ditë dikush poshtërohet. Çdo ditë dikush goditet. Çdo ditë dikush harrohet. Por po aq shpesh, dikush tjetër mund të zgjohet. Le të jemi ne ata që zgjohen. Le të jemi ne ata që duam.

Referenca:

United Nations. (2006). Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD). Retrieved from https://www.un.org/development/desa/disabilities/convention-on-the-rights-of-persons-with-disabilities.html

World Health Organization. (2021). Global status report on the public health response to dementia. Geneva: WHO. Retrieved from https://www.who.int/publications/i/item/9789240033245

Kuvendi i Shqipërisë. (2014). Ligji Nr. 93/2014 për përfshirjen dhe mbrojtjen e personave me aftësi të kufizuara. Retrieved from https://qbz.gov.al/

Lipaj, Xh. (2024). Ethische Dilemmata in der Führungsarbeit der Pflege von dementen Personen. Apsley University Press.

Alzheimer Europe. (2020). Dementia in Europe Yearbook 2020: Estimating the prevalence of dementia in Europe. Luxembourg.

Human Rights Watch. (2020). Left Behind: The Exclusion of Children with Disabilities from Primary Education in Albania. Retrieved from https://www.hrw.org/

Avokati i Popullit. (2021). Raport mbi të drejtat e personave me aftësi të kufizuara në institucionet e kujdesit në Shqipëri.

Ombudspersoni i Kosovës. (2022). Raport vjetor për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara dhe trajtimin në institucionet e përkujdesjes.

Bourdieu, P. (1977). Outline of a Theory of Practice. Cambridge University Press.

Kitwood, T. (1997). Dementia Reconsidered: The Person Comes First. Open University Press.

( Foto ilustrim)

SAM24.info