/ Nga PhD. Xhavit LIPAJ, Zvicër
Abstract
Demenca, si një nga sëmundjet më sfiduese të shekullit XXI, ka prekur një segment të rëndësishëm të popullsisë së moshuar në Kosovë. Megjithëse shifrat mbi prevalencën e sëmundjes nuk janë të dokumentuara në mënyrë të detajuar, trendet globale sugjerojnë se rritja e jetëgjatësisë ka sjellë një përhapje më të madhe të demencës edhe në këtë rajon. Ky artikull shqyrton sfidat strukturore të kujdesit për të moshuarit me demencë në Kosovë, përfshirë mungesën e politikave të qarta sociale, deficitin e infrastrukturës shëndetësore dhe nevojën për një model të ri të kujdesit të personalizuar dhe të qëndrueshëm.
- Hyrje: Demenca dhe mungesa e një sistemi të integruar të kujdesit
Demenca është një sindromë kronike dhe progresive që ndikon në kujtesën, aftësitë kognitive dhe sjelljen e individëve, duke e bërë të vështirë për ta të menaxhojnë jetën e përditshme pa ndihmë. Në Kosovë, problematika e kujdesit për të moshuarit me demencë mbetet e pazhvilluar dhe shpesh e margjinalizuar në politikat shëndetësore dhe sociale.
Në mungesë të një sistemi të mirëorganizuar të kujdesit afatgjatë, familjet mbeten bartësit kryesorë të përgjegjësisë, duke u përballur me sfida të mëdha financiare, emocionale dhe fizike.
- Mungesa e të dhënave dhe neglizhenca Institucionale
Kosova, për dallim nga vendet e zhvilluara, nuk ka një regjistër kombëtar për pacientët me demencë. Kjo mungesë e të dhënave krijon vështirësi në përcaktimin e politikave të bazuara në fakte dhe në hartimin e strategjive për kujdes të personalizuar.
Pa statistika të sakta mbi numrin e të prekurve, qeveria nuk mund të planifikojë shërbime të duhura për këtë kategori të popullsisë. Në të kundërtën, sistemet shëndetësore perëndimore tashmë kanë adaptuar modele multidisiplinare për trajtimin e demencës, të cilat integrojnë:
- Kujdesin primar dhe specialistik
- Kujdesin komunitar dhe mbështetjen sociale
- Kujdesin afatgjatë në institucione të dedikuara për demencën
Në Kosovë, asnjë nga këto komponente nuk është i zhvilluar në mënyrë sistematike, duke krijuar boshllëqe serioze në cilësinë e kujdesit për të moshuarit e prekur nga kjo sëmundje.
- Familja si Institucioni i vetëm kujdestar
Në mungesë të institucioneve të specializuara për kujdesin e personave me demencë, familja mbetet shtylla kryesore e përkujdesjes.
Mbi 80% e personave të moshuar në Kosovë mbështeten nga familja e tyre për kujdesin ditor.
Një pjesë e madhe e familjeve janë të papërgatitura për të përballuar sfidat e demencës, duke e bërë të vështirë menaxhimin e simptomave të sëmundjes.
Presioni mbi gratë: Në shumicën e rasteve, gratë (vajzat, nuset apo bashkëshortet) janë përgjegjëset kryesore për kujdesin ndaj të moshuarve, duke shkaktuar një ngarkesë emocionale dhe fizike të jashtëzakonshme.
Mungesa e trajnimeve për familjarët mbi mënyrat e menaxhimit të pacientëve me demencë përbën një tjetër problem serioz. Në vendet e zhvilluara, ofrohen kurse dhe mbështetje psikologjike për familjet që kujdesen për të moshuarit me demencë, por në Kosovë një iniciativë e tillë mungon tërësisht.
- Mungesa e Qendrave të Specializuara për Demencën
Në Kosovë nuk ekzistojnë institucione të dedikuara për trajtimin dhe kujdesin afatgjatë të personave me demencë. Kujdesi për këtë kategori është shpërndarë në disa qendra të vogla për të moshuarit, të cilat nuk kanë staf të specializuar për trajtimin e demencës.
Në vendet evropiane, shtëpitë e të moshuarve kanë Reparte apo shtëpi të dedikuara për pacientët me çrregullime neurodegjenerative, të cilat përfshijnë:
- Personel të trajnuar në kujdesin për pacientët me demencë
- Mjedis të përshtatur për nevojat e tyre, duke minimizuar rrezikun e humbjes së orientimit dhe ankthit
- Programe të personalizuara të kujdesit dhe rehabilitimit kognitiv
Në Kosovë, mungesa e këtyre strukturave ka çuar në një braktisje të heshtur të të moshuarve, të cilët ose mbesin të izoluar në shtëpi ose përballen me neglizhencë dhe mungesë të shërbimeve adekuate.
- Perspektivat dhe nevoja për Reforma
Për të përmirësuar situatën e të moshuarve me demencë në Kosovë, është e domosdoshme një qasje multidimensionale që përfshin politika të reja sociale, investime në infrastrukturën e kujdesit dhe ndërgjegjësim publik.
- Politikat e Domosdoshme për Ndryshim
- Krijimi i një regjistri kombëtar për pacientët me demencë për të kuptuar më mirë përhapjen dhe nevojat e tyre.
- Zhvillimi i qendrave të specializuara për demencën, ku të moshuarit mund të marrin kujdes të personalizuar.
- Trajnimi i personelit shëndetësor dhe familjarëve, për të siguruar një menaxhim më të mirë të sëmundjes.
- Mbështetje financiare për familjet që kujdesen për të moshuarit, duke krijuar skema të asistencës sociale dhe sigurimeve shëndetësore që mbulojnë kostot e kujdesit afatgjatë.
- Zhvillimi i një strategjie kombëtare për plakjen e shëndetshme, duke përfshirë masa për parandalimin e sëmundjeve neurodegjenerative.
- Roli i Shoqërisë Civile dhe Sektorit Privat
Në mungesë të një angazhimi serioz shtetëror, shoqëria civile dhe sektori privat mund të luajnë një rol të rëndësishëm në ngritjen e kapaciteteve për kujdesin e të moshuarve me demencë.
- Organizatat joqeveritare mund të promovojnë programe ndërgjegjësimi dhe trajnimi për familjet dhe kujdestarët.
- Sektori privat mund të investojë në krijimin e qendrave të përkujdesjes së specializuar, duke ndjekur modelet evropiane të partneritetit publik-privat.
- Përfundim: A është Kosova e përgatitur për të përballuar Demencën?
Demenca nuk është vetëm një sfidë individuale, por një problem shoqëror dhe sistemik, i cili kërkon një ndërhyrje të menjëhershme institucionale.
Nëse nuk merren masa konkrete, Kosova rrezikon të përballet me një krizë të kujdesit afatgjatë, ku të moshuarit me demencë do të mbeten të braktisur, ndërsa familjet do të përballen me një barrë të papërballueshme.
Për të siguruar një qasje më humane dhe efektive ndaj kësaj sëmundjeje, është e domosdoshme një ndërlidhje midis politikave publike, investimeve infrastrukturore dhe ndërgjegjësimit shoqëror. Vetëm kështu, Kosova mund të ndërtojë një model të qëndrueshëm për kujdesin ndaj të moshuarve dhe të respektojë dinjitetin e tyre deri në fund të jetës.
( PhD. Xhavit Lipaj, Drejtues i Përgjithshëm (Geschäftsführer) në Seniorenzentrum Ursern në Andermatt)